‘तत्कालिन विद्रोहको कर्मभूमि र केन्द्रविन्दु झापा नै थियो’

नारद भारद्वाज झापा आन्दोलनसँग जोडिएका पुराना राजनीतिकर्मी हुनुहुन्छ । प्रधानमन्त्री केपी शर्मा ओलीसँगै एक दशकभन्दा बढी जेल जीवन बिताउनुभएका भारद्वाज दुई वर्षअघिमात्र त्रिभूवन विश्वविद्यालयको सहप्राध्यापकबाट अवकाश पाउनुभएको थियो । जेलभित्र प्रधानमन्त्रीसँगै अंग्रेजी शब्दकोष र भाषा स्वअध्ययन गर्नुभएका भारद्वाजको नाम बेलाबेला चर्चामा आइरहन्छ । डेढ वर्षअघि कतारको राजदूत नियुक्त हुनुभएका भारद्वाजसँग यसपटक भने नेपाली बहसका प्रधान सम्पादक चेतन अधिकारीले सुखानी दिवसको सन्दर्भमा झापा आन्दोलन केन्द्रित भएर संवाद गर्नुभएको छ–

….

झापा आन्दोलनलाई कसरी स्मरण गर्नुहुन्छ ?

झापा आन्दोलन मेरो निम्ति चाहिँ एउटा यस्तो सपना हो । जुन आज एउटा सजिव जीवन्तता त्यसले प्राप्त गरिरहेको छ । झापा आन्दोलनका आदर्शहरु मूल्य मान्यताहरु स्थापित हामीले त्यतिबेला गरेका थियौँ । हाम्रा सहकर्मी नेता र कार्यकर्ताहरुले बलिदान दिएका थिए । त्यो आज सफलीभूत भएको छ । नेपाली जनताहरु आज निरंकुशताबाट बाहिर आएका छन् । लोकतान्त्रिक गणतन्त्र पनि आफ्ना अधिकार स्वतन्त्रताहरु उपभोग गर्न पाउने स्थितिमा पुगेका छन् । यो निम्ति निकै खुसीको कुरा हो । झापा र झापा आन्दोलन चाहिँ मेरो स्मृतिपटमा साह्रै गाहिरोसँग बसेको एउटा ऐतिहासिक कालखण्ड हो ।

झापा विद्रोहको पृष्ठभूमि कसरी तयार भएको थियो ? तपाईंले केका लागि भनेर विद्रोहको हतियार उठाउनुभएको थियो ?

झापा आन्दोलन भनेको निरंकुशता विरोधी किसान आन्दोलन हो । तर यसको पृष्ठभूमिमा धेरै सामाजिक अन्तरविरोधहरु चाहिँ जिम्मा थिए किनभन्दा नेपालमा तीस वर्षसम्म चलेको निरंकुश राजतन्त्रको कारण समाज अत्यधिक खण्डित र धुवीकृत भएको स्थिति रहेको थियो । र, समाजमा वर्गीय विभेद चरम स्थितिमा पुगेको अवस्था थियो । सामन्तवादको उत्कर्षको अवस्था रहेको थियो । सामन्तहरु आफ्नो पुरानो लुटको साम्राज्य स्थापना गर्न मरिहत्ते गर्न लागेका थिए भने जनताहरु त्यो दासत्वबाट मुक्त भएर स्वतन्त्र नागरिकको जीवन बाँच्नको निम्ति आन्दोलन गर्न, बलिदान गर्न तत्पर भएको स्थिति रहेको थियो । यो एउटा झापा आन्दोलन इतिहासको एउटा भिन्नै कालखण्ड हो । जसलाई वास्तवमा त्यो झापा आन्दोलनको पृष्ठभूमिलाई नबुझ्ने मान्छेहरुले अहिले यथार्थमा त्यसलाई राम्ररी व्याख्या गर्न पनि सक्दैनन् ।

त्यसबेलाका सामान्तहरुको प्रवृत्ति कस्ता–कस्ता थिए ?

झापा भनेको नेपालको सबैभन्दा धेरै धान फल्ने देशकै अन्न भण्डार हो । त्यतिबेला झापा पहाडबाट आएका आप्रवासी किसानहरु बसोबास गरेर त्यसलाई उजागर गरिएको, गुन्जार गरिएको क्षेत्र थियो । त्यहाँ विभिन्न वर्गका मनिसहरु आफ्नो वर्चस्व र आर्थिक अधिकार स्थापनाका निम्ति प्रतिस्पर्धा गरिरहेको अवस्था थियो । सुरुसुरुमा जब पञ्चायत राजतन्त्रले जंगल फाँडेर बसोबास गराउने निति लियो र ठुलाठुला जमिनदारहरु, सम्पन्न व्यापारीहरु र त्यहाँ आएर ठूलो भुखण्ड कव्जा गरेर त्यसलाई आफ्नो स्वामित्व भित्र ल्याउन चाहिरहेका थिए । र, किसानहरु पहाडबाट विस्थापित भएर त्यहाँ आएर आफ्नो नयाँ जीवनको निर्माण गर्ने प्रयत्न गरेका थिए । त्यतिबेला यस्तो स्थिति थियो कि सात सालको क्रान्तिमा जुन पहाडमा जुन जातीय द्वन्द्व भयो । त्यो जातीय द्वन्द्वपछि विस्थापित भएको ठूलो जनशक्ति झापा, मोरङ, सुनसरीमा आएर त्यहाँको जंगल फाँडेर बस्ती बसाउन लागेको थियो । उनीहरुले जमिन कब्जा गर्ने होडबाजीमा आफूलाई समक्ष प्रमाणित गर्न सकेनन् ।

झापा आन्दोलन इतिहासको एउटा भिन्नै कालखण्ड हो । जसलाई वास्तवमा त्यो झापा आन्दोलनको पृष्ठभूमिलाई नबुझ्ने मान्छेहरुले अहिले यथार्थमा त्यसलाई राम्ररी व्याख्या गर्न पनि सक्दैनन् ।

किसानहरु वास्तवमा फेरि पनि एउटा सीमान्त वर्गमै पर्न गए । पहाडबाट विस्थापित भएर आएर पनि मधेसमा उनीहरुले आफूलाई जमिनको मालिक र जमिनको स्वामित्व आफ्नो हातमा लिन सक्ने स्थिति भएन । जमिनदारको शोषण विशेषगरी विभिन्न किसिमले अँधिया, ठेक्कामा किसानहरुलाई जमिन दिने र उनीहरुबाट निर्मम ढंगले अधियाँ र ठेक्काचाहिँ असुल गर्ने, किसानहरुलाई जमिनको स्वामित्वबाट बेदखल गर्ने, उनीहरुलाई बुँद दासको रुपमा राख्ने षडयन्त्र विरुद्धमा त्यहाँ किसानहरुले आक्रोश र विद्रोहको निर्माण गर्ने अवस्था थियो । त्यही क्रममा एउटा अगुवा क्रान्तिकारी तत्वहरुको प्रवेश भयो । अलिकति अन्तर्राष्ट्रिय राजनीतिलाई बुझेका अन्तर्राष्ट्रिय लोकतन्त्र लहरहरुबाट प्रभावित भएका र पश्चिमी लोकतन्त्रका सिद्धान्तहरुमा शिक्षित भएर आएका केही युवाहरुले उम्लिरहेको जुन एउटा विद्रोहको भावना थियो । त्यसमा सैद्धान्तिक चेतना भर्न सफल भए ।

• झापा आन्दोलनले एउटा सजिव जीवन्तता प्राप्त गरिरहेको छ ।
• तत्कालिन विद्रोहको कर्मभूमि र केन्द्रविन्दु झापा नै थियो ।
• त्यतिबेलाको आन्दोलनको नेतृत्व नै केपी शर्मा ओलीले गर्नुभएको थियो ।
• झापा आन्दोलन नक्सलबारी विद्रोहबाट प्रेरित भएको थियो ।
• जमिनदारहरु कुनै एउटा ठाउँको चाहिँ सत्ताको प्रतिनिधि हुन् ।

आन्दोलनका दौरान देखिएका दृश्यहरु, घटना विवरणहरु पनि सम्झनुहुन्छ कि ?

झापा आन्दोलन किन भनियो भने तत्कालिन विद्रोहको कर्मभूमि र केन्द्रविन्दु झापा नै थियो । यसले देशको समग्र क्षेत्रलाई नै तरंगित गरेको थियो । झापाभित्रैको कुरा गर्दाखेरी केही महत्वपूर्ण यस्ता ठाउँहरु थिए । जोचाहिँ आन्दोलनको केन्द्रको रुपमा विकसित भइरहेको थियो । खासगरी चारपानी अनि धाइजन, धुलाबारी, बुधवारे, दुवागढी, बारागरी, माइपोखरीका क्षेत्रहरु विशेषगरी झापा आन्दोलनका क्रान्तिकारीहरुका ती कार्यस्थल थिए । त्यहाँ हाइस्कुल, कलेज पढ्ने र कलेजबाट शिक्षा आर्जन गर्नलाई निस्केका केही युवा र वौद्धिक व्यक्तित्वहरुले पनि यो आन्दोलनमा सजीवता छर्ने काम गरेका थिए ।

अलिकति अन्तर्राष्ट्रिय राजनीतिलाई बुझेका अन्तर्राष्ट्रिय लोकतन्त्र लहरहरुबाट प्रभावित भएका र पश्चिमी लोकतन्त्रका सिद्धान्तहरुमा शिक्षित भएर आएका केही युवाहरुले उम्लिरहेको जुन एउटा विद्रोहको भावना थियो । त्यसमा सैद्धान्तिक चेतना भर्न सफल भए ।

आन्दोलनकारी व्यक्तिहरुबारे पनि स्मरण छ ?

म सम्झिन सक्छु । त्यतिबेलाको आन्दोलनको नेतृत्व नै अहिले देशका चर्चित व्यक्तित्व हुनुहुन्छ । अब एक जना त मैले नाम लिनुपर्दा सम्मानीय प्रधामन्त्रीज्यू केपी ओली नै हुनुहुन्छ । त्यसपछाडि मोहनचन्द अधिकारी हुनुहुन्छ । मोहनचन्द्र अधिकारी हाम्रो सबैभन्दा सिनियर झापा आन्दोलनको नेता हुनुहुन्छ । उहाँ सत्र वर्षसम्म्म जेल बस्नुभयो उहाँलाई नेपालको चाहिँ नेल्शन मण्डेला भनेर पनि चर्चित हुनुभयो र उहाँको ठूलो योगदान रहेको छ । सीपी मैनालीको पनि महत्वपूर्ण योगदान रहेको छ । राधाकृष्ण मैनाली हुनुहुन्छ । त्यस्तै अब पछिल्लो स्टेजमा आएर झलनाथ खनाल, माधव नेपाल पनि झापाकै हुनुहुन्छ । झापा आन्दोलनबाट प्रशिक्षित भएर राजनीतिमा सरिक हुनुभयो । यद्यपि उहाँहरु झापा आन्दोलनको प्रारम्भिक नेताहरु हुनुहुन्थेन । मैले पनि झापा आन्दोलनमा २०२८ सालदेखि प्रवेश गरेको हो ।